| گروه فرهنگ جهان نیوز ـ ماهنامه عصر اندیشه در ششمین شماره خود گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالحسین خسروپناه برای تبیین مؤلفه‌های معرفت‌شناختی، انسان‌شناسی و متدولوژیک نامه رهبر انقلاب به جوانان غربی و چگونگی شناخت بی‌واسطه حقیقت دین انجام داده است که متن کامل آن را در ادامه می خوانید.دکتر عبدالحسین خسروپناه، پژوهشگر فلسفه دین و رئیس انجمن حکمت و فلسفه ایران سال ۱۳۴۵ در دزفول به دنیا آمد. او از سال ۱۳۶۲ در کنار تحصیل در دبیرستان وارد حوزه علمیه شد و سال ۱۳۶۸ در مقطع سوم حوزه فارغ التحصیل گردید. خسروپناه تدریس در دانشگاه را به صورت منسجم از سال ۱۳۶۵ آغاز کرد و در دانشگاه های «تربیت معلم دزفول»، «شهید چمران اهواز»، «شهید بهشتی»، «علامه طباطبایی»، «دانشگاه تهران»، «دانشگاه فردوسی مشهد» و... سابقه تدریس فلسفه و کلام دارد. پس از اتمام تحصیلات حوزوی در دزفول، به قم رفت و درس خارج را در محضر وحید خراسانی، ناصر مکارم شیرازی و فاضل لنکرانی فراگرفت. از سال ۱۳۷۰ تحصیل دروس تخصصی کلام اسلامی را در موسسه امام صادق آغاز کرد و سال ۱۳۷۴ با دفاع از رساله «انتظارات بشر از دین» از مقطع دکترای این رشته فارغ التحصیل شد.خسروپناه از سال ۱۳۷۶ به عنوان مدیر پژوهشی اصلاح نامه فلسفه در مرکز مطالعات و تحقیقات دفتر تبلیغ حوزه علمیه قم انتخاب شد. سپس تا سال ۱۳۷۸ مدیریت پژوهشی «نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها» و سال ۱۳۸۲ مدیریت اصطلاح نامه دایره المعارف علوم عقلی را عهده دار شد. از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ سردبیر فصلنامه «پژوهش های تربیت اسلامی» بود و از ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ در کنار سمت های علمی مختلف، رئیس کمیته فرهنگی کمیسیون بررسی و تامین نیازهای دینی «مجمع تشخیص مصلحت نظام» شد. سال ۱۳۹۰ به ریاست «موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه» ایران انتخاب گشت و در حال حاضر علاوه بر ریاست موسسه، عضو «شورای عالی انقلاب فرهنگی» نیز به شمار می رود.خسروپناه تا کنون مقالات بسیاری منتشر کرده است که «فرآیند تحول علمی در علوم انسانی»، «استاد جوادی و فرآیند علم دینی»، «علم دینی از دیدگاه استاد مصباح یزدی»، «پنج گام قابل تبیین در فرآیند تحول علوم انسانی» و... در شمار آن هستند. او سال ۱۳۷۶ اولین کتاب خود را با نام «اصطلاح نامه فلسفه» منتشر کرد و در سال ۱۳۷۹ کتاب «کلام جدید» را به چاپ رساند. او تا کنون ۲۹ کتاب از جمله «جامعه مدنی و حاکمیت مدنــــــی»(۱۳۷۹)، «گســــتره شــــــریعت»(۱۳۸۰)، «پلورالیسم دینی و سیاسی»(۱۳۸۱)، «جریان های فکری در ایران معاصر»(۱۳۸۴)، «روشنفکری و روشنفکران»(۱۳۸۹)، «انتظارات اعتدالی از دین»(۱۳۹۰) را تالیف کرده است. در اینکه شناخت بی واسطه از حقیقت اسلام یکی از نیازهای بنیادین جوانان غرب است، تردیدی نیست. پرسش این است که این شناخت با کدام متدولوژی به دست می آید، چون در مقام بحث می توان به شکل کلیشه ای و احیاناً ژورنالیستی وارد شد و گفت اسلامی هست که حقیقتی دارد و باید آن را تبلیغ کرد، اما از منظر حکمت و فلسفه، این بحث ظرایف دقیق فنی و معرفتی دارد، یعنی خود این کلمات حامل یک نوع نظام و متد معرفتی هستند که با متدهای شایع و مرسومی که مخاطب مسلمان در کشور ما با آن ها آشنا می باشد، فرق کند. ضرورت هایی که در بحث معرفتی نامه مقام معظم رهبری خطاب به جوانان غرب وجود دارد، یکی توصیف ذهن جوان امروز غربی است و دیگر آنکه آیا جوان غربی اساساً امکان تفکر دارد یا با «امتناع تفکر » مواجه است؟ و اگر امکان تفکر دارد، با چه متدولوژی می شود او را به خواندن قرآن دعوت کرد؟ از اینکه فضای جدیدی از فرمایش های مقام معظم رهبری در نامه خطاب به جوانان غرب را باز می کنید، تشکر می کنم. آیت الله خامنه ای با این نامه از سطح یک رهبر سیاسی و مذهبی به یک رهبر معرفتی ارتقا یافتند و شاید قوی ترین استراتژیست های دنیا هم پیش بینی نمی کردند که در مقطعی که غرب علیه پیغمبر اسلام سخن می گوید، توهین و تصاویر ناروایی را منتشر و بعد با نقشه خودشان حرکت خشونت آمیزی را توسط جمعی از مسلمانان احمق ایجاد می کنند تا اسلام هراسی را توسعه بدهند، رهبری فضای جدیدی را بگشایند. در این موقعیت شاید انتظار بسیاری از استراتژیست ها این باشد که رهبر ایران قاعدتاً به غرب حمله یا آن را نقد کنند و به حرکت های غیر انسانی آن تشر بزنند، ولی رهبری یک باب معرفتی را باز می کنند و فضای علمی جدیدی را می گشایند. دقیقاً شبیه به حرکتی که حضرت امام در نامه به گورباچف داشتند و متفکران، سران، شخصیت های سیاسی، علمی و معرفتی شوروی را در آن فضا به توحید دعوت کردند. آن نامه توحیدی بود و این نامه هم توحیدی است. در آن نامه هم امام می گویند می خواهیم جوانان انقلابی دنیا از زندان های تنگ و آهنین مارکسیسم رها شوند و بعد هم آن ها را به مطالعه آثار عرفا و فلاسفه دعوت می کنند...در واقع امام در آنجا یادآوری کردند و تذکر دادند که شما بروید و این منابع عظیم عرفانی- معرفتی را ببینید و «توحید» را بشناسید. شناخت توحید، انسان را از بسیاری از موانع عبور می دهد و یک راه میان بر است. در اینجا هم رهبری جوانان غربی را دعوت می کنند که از فضای ژورنالیستی و تبلیغاتی بیرون بیایند و اسلام را مستقیماً از منابع دست اول بشناسند. این حرّیت، آزادمنشی و روشنفکری به معنای واقعی و دقیق آن وقتی آشکار می شود که رهبری می نویسند من حتی اصرار ندارم اسلامی را که من معرفی می کنم بپذیرید. خودتان بروید و آن را مستقیماً از منابع اسلامی بشناسید. مهمترین منبع اسلام، قرآن است و مراجعه مستقیم جوانان به قرآن می تواند نگاه دقیق و واقع بینانه به آ ن ها بدهد، یک سوال فلسفی و به تعبیری هرمنوتیکی اینجا مطرح می شود: آیا اصولاً شناخت مستقیم و بی واسطه یک متن دینی مثل قرآن امکان پذیر هست یا نه؟ اگر به context فعلی نسل جوان غربی توجه کنیم، مشکل هرمنوتیکی و معرفتی این سوال مضاعف می شود. امروزه ذهن بسیاری از جوانان غربی آمیخته به معرفت های متنوع نادرست و آشفته است. معرفت هایی که رهبری قبلاً فرموده اند برخی از آن ها در حوزه علوم انسانی و معرفت شناسی ذاتاً فاسد است...بله، تفکرات ماتریالیستی، لذت گرایی، سودانگاری و فایده گرایی. قبل از ورود به بحث یک پرسش کلیدی در شناخت ماهیت انسان غربی وجود دارد و اینکه آیا می شود برای بشر امروز غربی اسم عامی گذاشت؟ یعنی او چه نوع بشری است؟ بشر مدرن است؟ سکولار است؟ منقطع از وحی است؟بشر امروز با Subjectivity شکل گرفته است. بشر غربی اومانیسم را جانشین خدامحوری کرد و به جای اینکه خلیفه الله و جانشین خدا شود، انسان را جایگزین خدا کرد. انسان غربی بر اساس عقلانیت نفسانی ساخته شده است، یعنی عقلانیتی که تابع هوا و هوس نفس است. قرن ها هم در این جهت تلاش شده است.ممکن است کسی بگوید این انسان مسخ شده است. آیا به انسان مسخ شده می توان توصیه کرد که مستقیماً به متن دین مراجعه کند و اسلام را بشناسد؟ در واقع موضوع به نوعی پارادوکسیکال به نظر می رسد. می خواهم به این سوال یک جواب اجمالی بدهم و یک جواب تفصیلی. جواب اجمالی ام این است که حضرت آقا نه تنها نسبت به غرب معاصر بیگانه نیستند، بلکه غرب معاصر و غرب در بستر تاریخ جدید و معاصر، شخصیت ها و متفکران آن را خیلی خوب می شناسند و می دانند غرب چه سیر تطوری را طی کرده است. در مورد تخصصی که حضرت آقا نسبت به تاریخ جهان و کشورهای مختلف دارند، همین بس که وقتی سران کشورها خدمت ایشان می رسند و ایشان درباره تاریخ کشورهای آنان به نکاتی اشاره می کنند، آن ها تعجب می کنند که اطلاعات آقا از خود آن ها بیشتر است. بعضی ها تاریخ غرب، تاریخ اندیشه، تمدن و... را می خوانند، اما صرفاً نقل قول است، اما ایشان جمع بندی تحلیلی از غرب دارند و می دانند ایدئولوژی های مختلف چقدر روی ذهن ها تاثیر گذاشته اند، با وجود این توصیه می کنند منابع دست اول را بخوانید. پس وقتی با این شناخت توصیه می کنند، معلوم می شود فهم از منابع دست اول ممکن است. اگر ممکن نبود با شناختی که ایشان از جهان غرب جدید و معاصر دارند، چنین توصیه ای نمی کردند. یعنی هم از لحاظ متد، فهم قرآن ممکن است، هم در عرصه عمل ذهن بشر غربی معاصر به «امتناع تفکر» نرسیده است؟می خواهم این جواب را تفصیل بیشتری بدهم و از چند زاویه قصه را باز کنم تا روشن شود این امکان چه نوع امکانی است و آیا این امکان می تواند به وقوع بپیوندد و عینیت خارجی پیدا کند؟ احتمال وقوع دارد یا ندارد؟وقتی می گویید ممکن است، یعنی احتمال وقوع دارد، اما آیا این محتمل الوقوع واقع می شود یا نه؟ آیا وقوع این «فهم صحیح» را می توانیم پیش بینی کنیم یا نه؟ این امکان به وقوع می پیوندد که Itemها و مولفه هایش را یکی یکی عرض می کنم. مولفه اول این است که حضرت آقا مجتهد و فقیهی هستند که در دین اسلام تفقه کرده و از طریق قرآن، حقیقت معرفت و حقیقت انسان و حقیقت جهان و به تعبیر مختصر، حقیقت عالم و آدم را از منبع اصیل اسلام گرفته و این را دریافته اند که انسان از یک فطرت الهی برخوردار است و اگر هم گه گاهی گرفتار حجاب ها و گرد و غبارهایی می شود، اما فطرتش توحیدی است، فطرتِ خدایی دارد. انسان هر قدر هم به نفس اماره کشیده شود، باز نفس لوامه ای دارد که او را سرزنش می کند. یک ساحت عقلانی در نهاد و فطرت هر انسانی هست که می تواند بدی ها، خوبی ها، حسن و قبح ها را تمیز بدهد. به همین دلیل می بینیم جلادترین، فاسدترین و فاسق ترین آدم ها هم وقتی کار زشتی را انجام می دهند، می گویند این کار بدی نیست، این عدل است و ظلم نیست. برای خودشان فعل قبیح را توجیه می کنند...چون عدالت را خوب و ظلم را بد می دانند. یک وقتی درباره عدالت از دید متفکران غربی در مکاتب مختلف - از شکاکیت هیوم گرفته تا نسبی گرایی کانت و افکار ایده آلیستی آشکار هگل- تحقیق می کردم. همه بدون استثنا عدالت را قبول دارند و غالباً هم تعریفشان از عدالت یکسان است، ولی وقتی به چگونگی تحقق عدالت می رسند، بر اساس مبانی مختلفی که دارند، مدل های مختلف می دهند. بله، هیچ کس پرچم بی عدالتی را مستقیم بالا نمی برد.چون وجدان به او اجازه نمی دهد. حتی گفتارهای سیاستمداران و تاملات فیلسوفان آمریکایی نشان می دهد که متوجه مقوله «عدالت» هستند. مثلاً اوباما از کتاب «تئوری در باب عدالت» اثر «جان رالز» یاد می کند و می گوید ما عدالت را از رالز آموخته ایم. بیل کلینتون می گوید در سال ۱۹۷۰ سر کلاس های او حاضر می شدیم. از این حرف ها می زنند تا یک چارچوب عدالت جویانه را برای حساسیت هایشان ترسیم کنند.ممکن است آگاهانه به دنبال فریب دیگران باشند، ولی از لحاظ وجدانی وقتی به خودشان مراجعه می کنند، وجدانشان طالب عدالت است و از ظلم می پرهیزد. وقتی این نگاه را به انسان داشته باشیم، نه نگاهی که مثلاً هابز به انسان ها دارد که انسان ها ذاتاً گرگ یکدیگرند. اگر کسی این پیش فرض انسان شناسانه را داشته باشد، نتیجه می گیرد که ذهن انسان هر قدر هم با ایدئولوژی ها و مکاتب مختلف درگیر شود، ممکن است بر فطرتش غبار بنشیند، اما خاموش نمی شود و اگر بخواهد برگردد، این فطرت کمکش خواهد کرد، مگر اینکه نخواهد. اگر خودش نخواهد به فطرت برگردد: «خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَه»۱ چشم و گوشش بسته است و بنابراین حقیقت را نمی یابد، ولی اگر واقعاً بخواهد حقیقت را بیابد، عقل و وجدان -که ساحت های مختلف فطرت هستند- کمکش می کنند. این مولفه اول که «مولفه انسان شناسانه» است. ایرادی که امکان دارد به این مولفه وارد کنند این است که اتفاقاً در دنیای معاصر شاید بیش از هر هنگامی در حال تجربه وضع طبیعی هابزی هستیم. این مفروض امروزه در نوشته های مختلفی به چشم می خورد. از جمله در تفاسیر «سی بی مکفرسون» از جامعه سرمایه داری معاصر که می گوید این تخاصم ها از بین نمی روند و فقط باید تلاش کرد این تخاصم ها قانونی شوند: «مگر نمی بینید که انسان گرگ است.» شاید شواهد جدید را هم بتوانند به آن اضافه کنند. در این وضع، یک نوع جدال هابزی - اسلامی که از قدیم بوده است، زنده نمی شود؟ بعضی از دوستان ما در روایات آخرالزمان که مطرح می کنند می گویند روایت داریم حضرت وقتی ظهور می کنند که جهان پر از ظلم و جور شود. بعد پارادوکسی را طرح می کنند که شبیه سخن شماست. می گویند اگر جهان پر از ظلم و جور باشد، پس امام زمان چگونه ظهور کنند؟ وقتی اکثراً طالب ظالم باشند، اگر امام هم بیایند چه کسی جز عده قلیلی به حرف ایشان گوش می دهد؟ به این شکل که جهان پر از عدل و عدالت نخواهد شد، مگر اینکه امام بخواهد با معجزه یا کرامت یا عنایت الهی هر چه آدم ظالم را که هست از بین ببرد و ۶، ۷ میلیارد آدم روی کره زمین نزدیک به مثلاً ۵۰۰ نفر شوند. جوابی که در پاسخ به این شبهه می دهم این است که روایات نفرموده اند جهان پر از جائر و ظالم است، بلکه می فرمایند جهان پر از ظلم و جور است. پر بودن جهان از ظلم و جور به معنای پر بودن جهان از ظالم و جائر نیست. اقلیتی هستند که جهان را پر از ظلم و جور کرده اند. در روایات داریم اکثریت انسان ها عدالتخواه و عدالت طلب هستند. الان هم همینطور است. نمی توانیم بگوییم اکثر انسان ها در جهان معاصر انسان های فاسق، فاجر و جائرند. اکثریت انسان ها الان واقعاً ناراحت و گریزانند. این داوری با تئوری های ما در فلسفه سیاسی هم تطبیق می کند، از این جهت که ما معتقدیم اقلیتی که اقلیت صهیونیست یهودی است این وضع را پدید آورده است.بله، یک اقلیت یهودِ صهیونیستیِ فراماسون. نه همه یهودی ها.بله، نه همه یهودی ها. یک اقلیتی آمده و به عده ای از مسیحیان و مسلمانان گرایش صهیونیستی داده و دارد ظلم می کند و جهان را به تباهی می کشاند. اکثر مردم جهان انسان های سالم و اهل فطرتی هستند، و الا هیچ چیزی از جهان باقی نمی ماند. در روزنامه ها وقتی خبر ناگواری را می زنند، همه می گویند عجب! پس همه مردم تهران باید به جان هم افتاده باشند، در حالی که این یک حادثه است. اکثر مردم دنبال زندگی سالم هستند. ممکن است انسان خطایی بکند و در خیابان ویراژی بدهد، ولی دنبال زندگی سالم است. اکثر انسان ها تابع فطرتشان هستند. مسخ نشده اند که تبدیل به گرگ و بدتر از گرگی بشوند که بعضی ها هستند و جنایت می کنند. فرمایش حضرت آقا پیش فرض دومی هم دارد که از آن در مولفه دوم، یعنی «مولفه معرفت شناختی» یاد می کنم و آن این است که آیا اصولاً معرفت ممکن هست یا نه؟ حضرت آقا با توجه به اینکه از حکمت اسلامی بهره برده و حکیم به حکمت اسلامی است و کاملاً بر معارف حِکمی اسلامی تسلط مجتهدانه دارند، معرفت را ممکن می دانند و شکاکیت و نسبی گرایی در معرفت را قبول ندارند. یعنی معرفت به معنای کشف حقیقت ناب را ممکن می دانند.معرفت را در معرفت شناسی از علم حضوری و حصولی اعم می گیرند و علم حصولی را هم اعم از تصور و تصدیق و تصدیق هم اعم از باور صادق یا باور کاذب و باور صادق هم اعم از موجه و غیر موجه است. حتی فیلسوفان اسلامی ما هم در مباحث برهان شفا و سایر کتاب های منطقی وقتی از تصدیق صحبت می کنند، در مباحث معرفت شناسی علم حصولی تصدیق صادق به تعبیری موجه را مد نظر قرار می دهند. یعنی ما می توانیم به تصدیقی، یقینی، باوری و اطمینانی برسیم که درست، قابل دفاع و قابل توجیه باشد. منظورم از توجیه Justified است، یعنی مطابقت آن با واقع را به دیگران هم ثابت کنیم و نشان بدهیم. قابل ارجاع و بین الاذهانی باشد.یعنی شناخت واقعیت و شناساندن واقعیت به دیگران ممکن است. ما هم می توانیم واقعیت را بشناسیم و هم می توانیم آن را به دیگران بشناسانیم. همه فلاسفه اسلامی از جمله شهید مطهری بر این موضوع تاکید دارند و حضرت آقا هم با این مبنا این نامه را نوشته اند که جوانان، مستقیماً به منابع دست اول اسلام مراجعه کنید و اسلام را خودتان بشناسید. پس شناخت واقعیت ممکن است. احتمال دارد که انسان خطا کند، ولی ما معیار سنجش داریم که بفهمیم در اینجا خطا کرده و بد فهمیده ایم. همین جاست که شبه پلورالیسم مطرح می شود. هرچند این نامه نمی تواند دلیل موجهی باشند که احیاناً آن را نوعی نسبی گرایی دینی تلقی کنیم. برخی مخالفان می گویند که اکنون ما از موضع حِکمی و فلسفی خودمان در اسلام عقب نشسته ایم و به دلیل وضع موجود، به نوعی نسبی گرایی تن داده ایم، در حالی که نامه رهبری فراهم ساختن یک فرصت معرفتی برای «درک بدون پیش داوری از اسلام» است.حضرت آقا نمی خواهند به این ها بگویند شما مستقیماً قرآن را بخوانید، حالا هر چه شدید، شدید. رهبری فعلاً به آن نتیجه کاری ندارند. این اولین گام «تربیت معرفتی» است که ایشان می خواهند فعلاً این جوان غربی را از مکاتب و حصار آهنین ایدئولوژی های مختلفی که در اطراف او کشیده اند و در آن محاصره شده است، بیرون بکشند. وقتی از این حصار بیرون آمد و رها و آزاد شد، مثل پرنده ای است که سال ها در قفس بوده و حالا بیرون آمده است. وقتی بیرون آمد، تازه باید به او یاد بدهید چگونه بال بزند. این ها گام های بعدی هستند. باید این نامه حضرت آقا را آغازنامه بدانیم. چون ایشان در آخر نامه اظهار امیدواری می کنند که جوانان غربی شاید به «مسئولیت پذیری در قبال حقیقت» برسند. این نشان می دهد مراد ایشان این نیست که صرفاً نوعی رهبری معنوی داشته باشند یا جوانان غرب به دنبال سلامت معنوی بروند، بلکه به «آینده حقیقت» می نگرند... حضرت آقا در واقع با این نامه پنجره ای را برای جوان ها باز کردند که از آنجا دنیای حقیقت را درست ببینند. وقتی پنجره باز شد، حالا ممکن است با پرسش های جدیدی روبه رو شود. تا اینجا دو مولفه انسان شناسی و معرفت شناسی را مطرح کردید. این پنجره شناخت شناسی چگونه باز می شود؟ وقتی نامه حضرت آقا خوانده شد، پنجره اینگونه باز می شود که از زندان فکری و معرفتی بیرون می آید و قرآن را باز می کند و این آغازی است برای کشف حقیقت. از اینجا به بعد این جوان با ده ها سوال مواجه می شود. در اینجاست که متفکران و اسلام شناسان باید کمک کنند و موانعی را که ممکن است این جوان در شناخت قرآن با آن ها مواجه شود -مثل روش های التقاطی که به بعضی از آن ها اشاره خواهم کرد- به او بشناسانند تا گرفتار نشود. پس اینکه بعضی ها نسبی گرایی، پست مدرنیسم و امثال این ها را به رهبری یا امام خمینی (ره) نسبت می دهند، نسبت های ناروایی است و این نامه نشان می دهد حضرت آقا شناخت حقیقت و شناساندن آن را ممکن می دانند و برای کشف حقیقت و معرفت صحیح از سقیم، به معیارها و ملاک هایی قائل هستند که بشر باید از آن ها کمک بگیرد. مثلاً هر بشری درک می کند که اجتماع نقیضین محال است. حتی کسی مثل «دیوید هیوم» که در همه چیز شک کرده، این را به عنوان یک اصل عقلی پذیرفته است. او در اصل ماقبل تجربه می پذیرد که اجتماع نقیضین محال است. همچنین اصولی مثل اصل علیت و اینکه این بدیهیات را بگیریم و با آن ها استنتاج جدیدی پیدا کنیم. در بحث قرآن و مبانی معرفتی آن بحث دیگری داریم که در روش شناسی عرض خواهم کرد.پیش فرض و مولفه سوم، مولفه روش شناختی است که با مبنای زبان شناختی آمیخته است. قرآن به زبان بشر سخن گفته است. با اینکه در زبان قرآن کنایه و استعاره هم هست، ولی زبان قرآن، زبان استعاره، کنایه، شعر و تمثیل نیست. زبان کشف واقع است. قرآن واقعیت را به ما می گوید. زبانی است که حقایق گذشته و آینده و این را که انسان چگونه می تواند به سعادت برسد بیان می کند. قرآن با زبان کلیله و دمنه و شعر شعرا حرف نزده است. حتی مثل بعضی از عرفا از شطحیات استفاده نکرده است. دارد حقیقت را ذکر می کند و حتی اگر هم گفته می شود اولوالباب حق دارند به تاویل بپردازند، همانطور که پیغمبر اسلام و اهل بیت صریحاً فرموده اند، مقصود از تاویل دست شستن از معنای ظاهری متن نیست. تاویل یعنی کشف مصداق. «هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ».۲ وقتی خواب حضرت یوسف عینیت پیدا می کند، می گوید: «هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ»، این عینیت خوابی است که من دیدم. کسانی که از موضع چهارچوب های علوم انسانی در این موضوع بحث می کنند، همیشه نگرانند که باب تاویل معرفتی باز شود. یک عده می گویند: «علیٌّ یقاتل علی التاویل». امیرالمومنین کشته شد، چون با این تاویل های ناصواب جنگید و نمی خواست هر تاویل و برداشتی باب شود... تاویل معرفتی دقیقاً خطری است که مانع «فهم» است. باید به جوان غربی که از این نامه استفاده می کند و می خواهد قرآن را بفهمد، کمک کرد که گرفتار این تاویلات نشود. تاویلات یعنی دست از معانی ظاهری شستن و معانی دیگری را بر متن تحمیل کردن. کاری که امثال معاویه کردند و منشأ فرقه های مختلف شدند. امروز هستند کسانی که از هرمنوتیک فلسفی دفاع می کنند و زمینه های اولیه اش در «هرمنوتیک هایدگر» ظاهر شد، هر چند او بیشتر هستی شناسانه به فهم نگریست تا معرفت شناسانه، ولی بعد هانس گئورگ گادامر این راه را ادامه داد و اوج آن را در پساساختارگرایی امثال ژاک دریدا می بینید، ولی در خود غرب هم شخصیت های فراوانی بودند و هستند که معتقد به هرمنوتیک روش شناختی اند. مثلاً آگوست ولف و دیگران که از هرمنوتیک روش شناختی سخن می گفتند تا افرادی مثل امیلیو بتی و هرش که آثارشان همه در حوزه هرمنوتیک روش شناختی است. این ها معتقدند زبان حامل معناست. یعنی زبان هم با خود نظام معنایی حمل می کند و هم برآمده از یک منظومه معناشناختی است؟بله، یعنی زبان هم نظام معنایی دارد و در اثر عملیات وضع، بین لفظ و معنا قرابت، اقتران و پیوندی برقرار شده است و این دست فهمنده نیست که هر جور که دلش خواست در این پیوند رخنه و انحرافی ایجاد و لفظ را از معنا جدا کند و خودش معنای دیگری به لفظ بدهد. وقتی زبان قرآن زبانی است بشری که با استفاده از قواعد بشری، ولی به نحو ایده آلش و معجزه آسایش حقایق را بیان کرده است، پس باید مراقب باشیم که از قواعد زبان شناختی استفاده کنیم، یعنی اگر کلمه ای جایگاه فاعلی دارد، نمی توانیم معنای مفعول به را به آن نسبت بدهیم. در واقع، براساس این مبنای روش شناختی یک روش فهم متن دینی و فهم قرآن را داریم. ما نمی توانیم قرآن را درک و با الفاظ آن به معانی مطابقی خودش دست پیدا کنیم. درست است که هر متنی بعد از معنای مطابقی، ممکن است معنای التزامی داشته باشد و در آن مدلول های التزامی ممکن است عده ای دچار تحریف، اشتباه و خطای تحلیل شوند. جوان غربی فعلاً سراغ این بخش نباید برود. در گام اول باید بتواند همین مدلول مطابقی الفاظ قرآن را بفهمد، معنای ظاهری و تحت اللفظی قرآن را درک کند و بشناسد. بنابراین، حسب مولفه های انسان شناسی و معرفت شناختی اثبات شد که جوانان غربی هم می تواند از این حصار بیرون بیاید، هم بفهمد...بله، وقتی پذیرفت که باید از حصار آهنین ایدئولوژی ها بیرون بیاید و بیرون آمد و این فطرت، او را هدایت کرد و به او جهت داد و از لحاظ معرفت شناختی هم که امکان شناخت معرفت برایش میسر است، حالا به سراغ قرآن می آید. قرآنی که زبانش زبان بشر است. با زبان عربی صحبت کرده است. حالا ممکن است این جوان غربی عربی بلد نباشد، باید این زبان عربی به زبان دقیق انگلیسی ترجمه شود که الان ترجمه های قرآن به انگلیسی متعددی داریم که قابل اعتنا هستند و می شود به آن ها تمسک کرد. الفاظ یک مدلول مطابقی دارند. ممکن است بعضی ها مدلول های التزامی را هم برداشت کنند. در این گام اول که مدلول مطابقی است، همین را بگیرد و فعلاً دنبال مدلول التزامی نرود. آیا امکان ندارد «مدلول های التزامی» که باب تاویل یا نسبیّت را می گشایند، از رهگذر نظام رسانه ای یا آکادمیک لیبرال سرمایه داری خود را تحمیل کنند؟ مدلول التزامی دو نوع است: مدلول التزامی آشکار و بیّن، مدلول التزامی غیرآشکار. مدلول بیّن بلافاصله بعد از مدلول مطابقی می آید. آن اشکالی ندارد و به هر حال همراهش هست و ضرری نمی زند، اما مدلول های التزامی غیر آشکار وقتی می آیند که شما یک پیش فرض ایدئولوژیک را بر متن تحمیل کنید. گاهی هم اگر تحمیل نکنید، ممکن است با مبانی و پیش فرض های درست هم به دلالت التزامی برسید، ولی در گام اول وقتی جوان غربی از حصار ایدئولوژی ها بیرون آمد، باید مراقب باشد که آن ایدئولوژی، فهم دیگری از متن به او ندهد. ببیند خود قرآن به او چه می گوید. قرآن هم ناطق است، صامت نیست، چون با زبان بشر سخن گفته و در زبان هم بین لفظ و معنا پیوند وثیق برقرار است. وقتی جوان غربی این متن را با همان قواعد ساده ادبی خواند و مطالعه کرد و مجموعه آیات را هم با هم دید -نه اینکه یک آیه را ببیند و یکی را رها کند- و از اول تا آخر قرآن نگاه بی طرفانه ای به آن داشت، قطعاً می فهمد و درک می کند که اسلام این چیزی نیست که غرب به او معرفی کرده است. این نکته دقیقی است و در نامه رهبری هم آمده که با شناخت بی واسطه از قرآن و سنت، «فرصت طرح پرسش های جدید و کشف حقیقت های نو» پدید می آید، اما سوال اینجاست که ایجاد این فرصت در اثنای «اسلام هراسی رادیکال» موجود در جهان غرب چقدر امکان تحقق عملی دارد؟ می خواهم بگویم اگر این اتفاق بیفتد و قرآن را یک دور از اول تا آخر با همان نکات زبان شناختی که عرض کردم، متن مطابقی و التزامی بیّن اش بخواند، یک شناخت جامع از متن قرآن پیدا می کند. ایمان هم لازم نیست بیاورد، مسلمان هم لازم نیست بشود. اگر به عنوان یک روشنفکر واقعی و طالب حقیقت قرآن را مطالعه کند، می فهمد اسلامی که غرب از زمان مستشرقین تا الان به او معرفی کرده، اسلام واقعی نیست و قرآن دارد چیز دیگری می گوید و آمده تا غُل ها، زنجیرها و اسارت های انسانی را از دست و پای انسان باز کند. قرآن آمده است تا به انسان توان بدهد که: «لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»۳ باشد. قرآن خدایی را به او معرفی می کند که عین عدل است. حتی جهنمی را که قرآن معرفی کرده است می گوید حواس ات باشد این جهنم جزای عمل زشت خودت در این دنیاست و همین عملی که انجام دادی، تبدیل به جهنم می شود: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا»۴ وقتی داری مال یتیم را می خوری، در واقع داری آتش می خوری. دارد به تو می گوید مال یتیم نخور؛ نمّامی نکن. «هُمَزَه لُّمَزَه»۵ نباش. من هم خودم این را تجربه کرده ام و هم تجربه های مختلفی را دیده ام. بارها شده است که با جوانان غیر مسلمان گفت وگو کرده ام که نسبت به اسلام اشکالاتی داشتند. به آن ها توصیه کردم اصلاً حرف مرا گوش ندهید. ۲۰ سال پیش یک خانم مسیحی که در ایران زندگی می کرد و در دانشگاه شهید بهشتی دانشجویم بود، آمد و گفت به قرآن اشکالاتی دارم. اشکالش را گفت و من جواب دادم. رفت و برگشت و گفت عالمان ما به جواب شما اشکال گرفته اند و باز برایم سوال پیش آمده است. گفتم بفرمایید. دوباره سوالش را مطرح کرد و ما جواب دادیم و قانع شد. روز بعد همینطور. خلاصه چند جلسه ای این اتفاق تکرار شد. بالاخره یک روز گفت: «استاد! واقعاً گیج شده ام. می بینم حرف شما درست است. ایشان اشکال می گیرد و ذهنم مخدوش می شود. نمی دانم چه کار کنم؟» گفتم: «نه به حرف من گوش کن، نه به حرف عالم خودتان.» به حرف قرآن گوش کن.گفتم: «یک بار خودت قرآن را از اول تا آخر بخوان.» او رفت و این کار را کرد. شاید شش هفت ماه هم طول کشید. بعد آمد و گفت: «واقعاً می خواهم به اسلام ایمان بیاورم، اما از خانواده ام می ترسم. نمی دانم چه کار کنم.» یعنی در تجربه عینی جواب می دهد.و تحقق پذیر است. از نظر زبان شناختی ممکن است و از نظر معرفت شناختی و انسان شناختی هم مبانی امکانش وجود دارد. با گذشت ۲۵ سال از انتشار نامه توحیدی امام خمینی به گورباچف، نامه رهبر انقلاب تاکیدی مجدد بر سنت گفت وگوی دینی برای نیل به حقیقت بود. بی تردید با این نامه ها و پیام های معرفتی، رسالت فیلسوفان نیز تعریف جدیدی پیدا می کند. بدیهی است بحث معرفتی این نامه با ظهور آثارش چالش هایی را فراروی ما قرار می دهد، یعنی در مرحله بعد ما وارد بحث های دقیق فلسفی و کلامی خواهیم شد و حتی می تواند به بحث های جدیدی در گفت وگوی ادیان منجر شود. بله، بحث های معرفتی فرهنگی اصولاً زمان بر هستند. اکنون از نامه حضرت امام به گورباچف تقریباً ۲۵ سال گذشته است، در حالی که می بینیم گرایش مردم شوروی سابق به دین، اسلام و مسائل معنوی خیلی بالا رفته است. الان رئیس جمهور روسیه «ولادیمیر پوتین» در برابر غرب ایستاده است. بعضی از سیاستمداران شوروی نگرانند که پس از او چه کنند؟ آن ها به دنبال مدلی شبیه «ولایت فقیه» ما بودند، یعنی حتی تا اینجا هم پیش رفتند. این آثاری است که نگاه دینی و مذهبی به ایجاد آن خیلی کمک می کند. اصلاً گرایش به معنویت، حتی معنویت های سکولار که در همین دوره های پست مدرن پیدا شده اند، به نظرم از برکات انقلاب اسلامی هستند، و الا قبل از انقلاب اسلامی وقتی از معنویت صحبت می کردید، شما را مسخره می کردند. در غرب کسی اصلاً اعتقادی نداشت که دین و معنویت در زندگی انسان حضور داشته باشند. سکولاریسم یکی از بدیهیات جامعه جهانی آن زمان بود. دو سه سال بعد از انقلاب اسلامی نظریه پردازان اجتماعی غرب و پژوهشگران فرآیند توسعه در غرب از روند عقب نشینی سکولاریسم سخن گفتند و معتقد بودند انقلاب اسلامی همه این الگوها را به هم ریخت و در دنیایی که به روایت میشل فوکو در حال سکولار شدن بود، روح تازه ای دمید و ایران به طرح یک جهان بی روح تبدیل شد، اما کسانی شبهه می اندازند و می گویند شما ۳۶ سال است انقلاب کرده اید و تمام ابزار و ادوات دولتی از تلویزیون گرفته تا منبرها دست خودتان بوده است، اما چرا با گذشت این سال ها نگرانید که نکند دین مردم از دست برود؟! بنده کشورهای مختلف اعم از اسلامی و غیر اسلامی را دیده ام. انصافاً نمونه دینداری، تدین و معنویتی را که در ایران هست، در هیچ جای دنیا پیدا نمی کنید. جمعیتی که همه ساله به حرم حضرت رضا یا حضرت معصومه مشرف می شوند یا مثلاً مردمی که در جلسات دعای عرفه یا شب های قدر شرکت می کنند، شاخص های مهمی هستند. به هر حال افرادی به خاطر تهاجم و ناتوی فرهنگی دغدغه دارند. انسان دلسوز باید دغدغه داشته باشد. البته دغدغه های فرهنگی خود من بیشتر غیرمستقیم است تا مستقیم، یعنی وقتی می بینم جوان مسلمان ما با این حجاب بیرون آمده است، دلم می سوزد و ناراحت می شوم، ولی این را خطر جدی برای نظام نمی دانم، می گویم جوان است و اگر کار فرهنگی کنیم، اصلاح می شود. یا در تجربه اجتماعی، خودش به فهم مطلوب از حسن و قبح اخلاقی می رسد...خودش تحلیل پیدا می کند. اگر اصالت خانوادگی را که از قدیم در ایران بوده و الحمدلله هنوز هم هست، تقویت کنیم، همه این معضلات کاهش می یابد. آنچه من تهدید و خطر اصلی می دانم که می تواند به طور غیرمستقیم به فرهنگ آسیب جدی بزند، رفتارهای ناعادلانه ای است که در سیستم اداری و قضایی ما مشاهده می شوند. بله، بی عدالتی اولین تهدید است...این تهدید بسیار جدی است. ما در قوه قضائیه قضات عادل، عالم و دلسوز زیاد داریم. اگر مردم ما در قوه قضائیه احساس بی عدالتی کنند، آسیب جدی فرهنگی به جامعه ما وارد می شود. حتی ممکن است قوه قضائیه بگوید بی عدالتی نیست. می پرسیم آیا احساس بی عدالتی در بین مردم هست یا نه؟ قطعاً هست. این را که نمی شود انکار کرد. اصل بی عدالتی هم مکرر وجود دارد. اگر واقعاً نظام اداری، قضایی، بانکداری و... نتواند مساله بی عدالتی را حل کند، خطر جدی خواهد بود. این را هر آدم سفیهی هم می فهمد که وقتی بانکی به یک نفر چند هزار میلیارد وام می دهد، این یک خطر و فساد است. آن وقت قوه قضائیه می گوید سیستم بانکی بی مبالات وام می دهد. سیستم بانکی می گوید قوه قضائیه پیگیری نمی کند. من معتقدم همانطور که می گوییم هیچ چیزی برای مردم مهمتر از نان شبشان نیست، اکنون ضروری ترین نهادی که باید ساخته شود، نهاد نظارتی مستقل حاکم بر قوای سه گانه است. نمی خواهم بگویم قوه نظارتی... از قوه چهارم و ساختار جدیدی سخن می گویید؟قوه چهارم هم داشته باشیم اشکال ندارد، ولی قانون اساسی باید تغییر کند. چطور امام در مقطعی تشخیص داد برای رفع اختلافات مجلس و شورای نگهبان باید مجمع تشخیص مصلحت نظام شکل بگیرد. الان به شدت نیازمند یک مجمع، قوه، نهاد - فرق نمی کند اسمش چه باشد -نظارتی مستقل از سه قوه قضائیه، مقننه و مجریه هستیم. حتی اگر قانون اساسی تغییر کند؟ بله، حتی اگر قانون اساسی تغییر کند، این اتفاق باید بیفتد. نهادهایی مثل دیوان محاسبات اداری، سازمان بازرسی کل کشور و... همه سر جای خودشان هستند، اما یک نهاد بیرونی مستقل که باید حتماً از افراد بسیار حساس، سالم و چابک تشکیل شود، باید نظارت داشته باشند و سریع از جرایم پیشگیری کنند، مخصوصاً از جرایم مالی سنگین... که قابل تشخیص هم هستند... کاملاً قابل تشخیص اند. در کوتاه ترین زمان، امور اصلاح می شوند. در مورد کسانی هم که اینگونه تخلفات را مرتکب می شوند، باید سریعاً احکام شرعی در موردشان اجرا شود. ما در زمینه های فلسفی از مخزن تئوریک غنی ای برخورداریم. در عرصه تئوری می توانیم از دین دفاع عقلانی کنیم و منابع دست اول و چارچوب های تحلیلی آن را در اختیار داریم. در عرصه های تاریخی تجربه هایی وجود دارد که حقانیت آرمان های ما را شهادت می دهند. در همه زمینه ها حرف برای گفتن داریم، اما به خاطر اهمال یک عده آدم فرصت طلب در داخل کشور، هزینه ها و تاوان های سنگینی را در سطح افکار عمومی می پردازیم. یک اقلیت ظالم، سرمایه دار و فرصت طلبِ دنبال اصالت سود، ثروت و شهوت با انواع و اقسام مرامنامه های سیاسی از تکنوکرات تا لیبرال دموکرات مسلمان و... در داخل کشور داریم که تکلیفشان معلوم است و ما با وجود این گنجینه های معرفتی و فلسفی ای که داریم، تاوان این اقلیت را می پردازیم. باید چه اتفاقی بیفتد تا این اقلیت بیدار شوند و چنین هزینه هایی را به انقلاب تحمیل نکنند و فرصت های جهانی ما را نسوزانند؟ بنده معتقدم بسیاری از آقایان دلسوز نظام بیدارند، می فهمند، درک می کنند، دغدغه دارند، ولی هرتحولی، معرفت و فرصت و جسارت می خواهد. امام اگر جسارت نداشت، انقلاب نمی کرد. همه به ایشان می گفتند الان مردم حال انقلاب ندارند. به قول آیت الله جوادی آملی می رفتند و احادیث تقیه را برای ایشان می خواندند. ما در نظام، مسئولین سالم، متدین، دلسوز و دغدغه مند کم نداریم، اما جسور کم داریم. من واقعاً نمی پسندم که مثلاً سیستم قضایی ای که سازمان بازرسی زیر نظر اوست، بیاید بگوید رئیس جمهور سابق جرم معاون اولش را نمی پذیرد. یعنی چه؟ یعنی اگر قانون اجازه می داد که رئیس جمهور ۱۰ سال دیگر هم رئیس جمهور بماند، شما نباید معاون اول او را دستگیر می کردید؟ من هم با قشر دانشجو ارتباط دارم، هم با توده مردم. این ها حرف مردم است. بعضی از مسئولین در میان مردم نیستند. بروید در میان مردم ببینید چه می گویند. امام جمعه های ما هفت هشت تا نرده بین خودشان و مردم می گذارند و نماز را که می خوانند می روند؛ بنشینید بین مردم و حرف هایشان را بشنوید. باید با مردم ارتباط داشته باشیم. مردم می پرسند این چه توجیهی است که قوه قضائیه به بانک ها توصیه اخلاقی می کند که آقا! چرا بی مهابا وام می دهید؟ سوال: آیا این بی مهابا وام دادن قانونی است یا غیرقانونی است؟ اگر قانون ندارید، وزیر دادگستری را برای چه گذاشته اند؟ برای اینکه قوه قضائیه لوایح را بنویسد و او ببرد و در مجلس تصویب کند. اگر قانون دارید، سازمان بازرسی سریع به حسابشان برسد و نگذارد ادامه پیدا کند. این است که عرض می کنم «جسارت» نیست یا کم است. واقعیت این است که در سیستم قضایی ما قضات سالم و متدین کم نیستند. خود آیت الله لاریجانی واقعاً فقیه، فیلسوف و عالم هستند. معاونین ایشان هم همینطور. از این مرحله پایین تر قضاتی که در سطوح مختلف کشور هستند و من بسیاری از آن ها را می شناسم آدم های مومن، سالم و متقی ای هستند. بسیاری از دوستان من قاضی هستند و زندگی بسیار ساده ای دارند و انصافاً یک ریال مال حرام در زندگی شان وارد نمی شود. یک نقص سیستماتیک داریم و یک پارادوکس ناشناخته، بدین معنا که آدم ها خوبند، اما حال سیستم خوب نیست...تحول در علوم انسانی، فرهنگ و... جسارت می خواهد. در بحث موشک، نانو، هسته ای و... اگر واقعاً شهید تهرانی مقدم، شهید شهریاری و دیگران جسارت نداشتند، نمی شد. باید یک عده آدم متدین و متعهد، اما جسور بیایند و تحول ایجاد کنند. آدم های جسور و تحول خواه هم گاهی تحت فشار بروکراسی مسلط موجود قرار می گیرند. نمونه استاد رحیم پور ازغدی، مورد قابل مطالعه شفافی است. او تا در نماز جمعه چهار تا روایت از روایات کارآمد برای دولت را می خواند، بلوا راه می افتد و فشار می آورند که سخنرانی های او را لغو یا بی اثر کنند. یک نیروی ضد تحول خواه وجود دارد که از قضا ضد انقلاب ترین نیرو هم هست و حتی دوست ندارد که جسارت شکل بگیرد.جریان ضد تحول را نباید فقط از منظر تئوری توطئه دید. انسان ها اصولاً روحیه راحت طلبی دارند. مثلاً من در این موسسه هستم و به خودم می گویم چرا تحول ایجاد کنم؟ مگر سرم درد می کند؟ اگر تحول ایجاد کنم چهار نفر ناراحت می شوند، پس بگذار جریان امور به همین شکلی که هست ادامه پیدا کند. از منِ نوعی هزاران نفر هستند، اما یک وقتی جسارت به خرج می دهم و می گویم در این «انجمن حکمت و فلسفه» سال هاست در آن فلسفه سنتی غرب و سنتی اسلامی کار می شود، اما درباره کاربست فلسفه در عرصه های اجتماعی کار نشده است. جسارت به خرج می دهم و «فلسفه سیاسی اسلامی» می نویسم یا مدیریت می کنم که کار شود یا «فلسفه مضاف» را راه می اندازم یا فلسفه فیزیک، روان شناسی و... . باور کنید ناگهان به عده ای برمی خورد که آقا! این چه کاری است؟ چه ضرورتی دارد؟ احساس می کند آرامش او دارد به هم می خورد. هیچ غرضی هم ندارند. دوست دارند راحت باشند. اگر فرد بداند که باید تحول ایجاد شود و باز راحت طلبی کند، حکمش چیست؟خیلی از اوقات افراد به قدری در ساختار رفتاری و فکری خودشان گرفتارند که این را نمی فهمند. مثل متحجرین که مناسکی شکل گرفته اند، یا روشنفکران مرتجع؟بله، نمی خواهم تفسیر توطئه آمیز بدهم که این ها حتماً تعمدی دارند. خیلی از افراد هستند که نمی خواهند وضع فعلی شان به هم بخورد. به هر حال در طیف ضد تحول خواهان طبقه بندی می شوند...طبیعتاً مانع تحول هستند. اگر قرار است تحولی اتفاق بیفتد، جسارت می خواهد و فرصت. انسان های ابوالمشاغل نمی توانند تحول ایجاد کنند. تحول علم، تقوا و انقلابی بودن می خواهد، اما این ها کافی نیستند. تحول جسارت و فراغ وقت هم می خواهد، یعنی واقعاً فرد کارش باید این باشد. به قول حضرت آقا «مردی و کاری.» از این سخن استنباط می کنم و می گویم «نامردی و چند کار.» بنابراین از جمله موانع تحول، ضد تحول خواهان هستند که ضرورتاً از منظر تئوری توطئه به آن ها نگاه نمی کنیم، اما در چهارچوب یک نظام بوروکراتیک کهنه و فاسد، خواه ناخواه چوب لای چرخ تحول می گذارند...این نکته را اضافه کنم که برای تحول، ساختارهای مدیریتی سنتی میراث خوار دوره مدرنِ تحجریافته هم به درد نمی خورند. مثلاً جهاد سازندگی یک ساختار مدیریتی خاص بود، اما این ساختارهای موجود نمی توانند تحول ایجاد کنند. ساختار وزارت علوم فعلی به گونه ای نیست که بتواند تحول علمی ایجاد کند. البته نباید بگوییم منتظر بمانیم تا ساختارها تغییر کنند. بعضی از کارها را باید با هم انجام داد. اگر امام منتظر می ماند که ساختار ایران را عوض و بعد انقلاب کند، انقلاب نمی شد. به قول هرمنوتیست ها یک دور هرمنوتیکی بین آن ها برقرار است. یادداشت ها:۱. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۷ ۲. قرآن کریم، سوره یوسف، آیه ۱۰۰۳. قرآن کریم، سوره حدید، آیه ۲۵۴. قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۱۰۵. قرآن کریم، سوره همزه، آیه ۱ |  |
↧
نیازمند نهاد نظارتی مستقل از 3 قوه هستیم/رهبرانقلاب با نامه‌شان می‌خواهند جوان غربی را از حصار آهنین ایدئولوژی‌ها بیرون بکشند
↧